Ο μυστικός κόσμος του Γ.Π. Ιωαννίδη

Αναστασία Μανιουδάκη  - Ιστορικός Τέχνης

24 Ιανουαρίου 2018

Ιταλικό Μορφωτικό Ινστιτούτο, Αθήνα

Ο κόσμος πάντα αγαπάει ένα καλό μυστήριο.  Τα έργα του Γιώργου Πολ. Ιωαννίδη μας ταξιδεύουν σε κόσμους δυστοπικούς, σε ένα μέλλον μάλλον ζοφερό γι’ αυτό και ο τίτλος της έκθεσης είναι Inferno, η κόλαση από το έργο "Θεία Κωμωδία" του Δάντη. Πάντα όμως υπάρχει η υπόσχεση της αναγέννησης. Η έντονα συμβολική γλώσσα των έργων του δημιουργεί κλίμα μυστηρίου. Στόχος μου με αυτή τη διάλεξη είναι να παρουσιάσω και να αποκωδικοποιήσω τα βασικά σύμβολα που κυριαρχούν διαχρονικά στο έργο του και να τα τοποθετήσω μέσα στο πλαίσιο της ευρωπαϊκής ζωγραφικής.  

Ο Γιώργος Πολ. Ιωαννίδης γεννήθηκε το 1956 στη Θεσσαλονίκη. Πολυσχιδής καλλιτέχνης και άνθρωπος, σπούδασε ζωγραφική, αρχιτεκτονική και σκηνογραφία στη Βενετία και την Φλωρεντία. Επίσης δίδαξε ζωγραφική, ελεύθερο σχέδιο και ιστορία της τέχνης για περισσότερο από 25 χρόνια. Το τελευταίο δεν προκαλεί εντύπωση, αρκεί μια οξυδερκής ματιά στα έργα του, για να γίνει εμφανής η γνώση και η αντίληψη του τόσο της ευρωπαϊκής όσο και της ελληνικής ζωγραφικής. Το έργο του έχει παρουσιαστεί σε ατομικές και ομαδικές εκθέσεις, σε Δημοτικές Πινακοθήκες, μουσεία, αίθουσες τέχνης, κέντρα πολιτισμού και ιδιωτικές γκαλερί. Μπορούμε να θαυμάσουμε δημιουργίες του στην Πινακοθήκη Καλών Τεχνών στη Φλωρεντία, στο Μουσείο Βορρέ, στην Πινακοθήκη Πιερίδη, στο Κρατικό Μουσείο Σύγχρονης Τέχνης στη Θεσσαλονίκη, στην Πινακοθήκη της Εταιρίας Μακεδονικών Σπουδών επίσης στην Θεσσαλονίκη, καθώς και σε ιδιωτικές γκαλερί στην Ελλάδα και το εξωτερικό. Σίγουρα η πιο ιδιαίτερη ενασχόληση του ήταν αυτή ως αποκλειστικού σχεδιαστή σε ελληνική βιομηχανία χειροποίητου χαλιού την περίοδο 1978-1994. 

   Η σχέση της τέχνης και του συμβόλου είναι μια σχέση που χάνεται στα βάθη των αιώνων. Ήδη από την αρχαιότητα  θεοί και ήρωες αναγνωρίζονται χάρη σε συγκεκριμένα αντικείμενα που εικονίζονται μαζί τους, ένα χαρακτηριστικό παράδειγμα είναι η σύνδεση του Δία με τον κεραυνό. Είναι μια εικονική γλώσσα όπου σύμβολα, ζώα ή αντικείμενα κατέχουν ένα νόημα διαφορετικό από το σύνηθες. Κατά τη διάρκεια της Αναγέννησης η συμβολική διάσταση των πραγμάτων έγινε μια αγαπημένη πρακτική ζωγράφων, γλυπτών και άλλων καλλιτεχνών. Στην Αφροδίτη του Urbino παρατηρούμε στα πόδια της θεάς ένα μικρό σκύλο. Σε μια απλή ανάγνωση του έργου μπορεί να μην αναφερόμασταν στο συμπαθές τετράποδο. Μαθαίνοντας όμως την πληροφορία ότι συμβολίζει την συζυγική πίστη, αυτό εμπλουτίζει το νόημα της σύνθεσης και μας υποδεικνύει και τον χαρακτήρα του συγκεκριμένου πίνακα, που αποτελούσε δώρο γάμου. 

Στα τέλη του 19ου αιώνα τα σύμβολα απέκτησαν το δικό τους κίνημα, είναι ο λεγόμενος Συμβολισμός. Οι συμβολιστές ζωγράφοι έδωσαν βάση στο συναίσθημα και στον υποκειμενισμό σε αντίθεση με τους Ρεαλιστές συναδέλφους τους που απεικόνιζαν την πραγματική, επιφανειακή όψη των πραγμάτων. Οι συμβολιστές εκφράστηκαν με σύμβολα και προσπάθησαν αναδείξουν το κρυμμένο νόημα πίσω από την φόρμα και το χρώμα του έργου. Χρησιμοποιούν το όνειρο και άλλα αφηρημένα μέσα ώστε να προβάλουν την δική τους εσωτερική αλήθεια. Το γεγονός αυτό τους τοποθετεί στο μεταίχμιο μεταξύ της καθαρά παραστατικής τέχνης και του μοντερνισμού του 20ου αιώνα. 

Μέσα στο πλαίσιο αυτό τοποθετείται και η τέχνη του Γιώργου Πολ. Ιωαννίδη, ειδικά τα τελευταία έργα του  που παρουσιάζονται σε αυτή την έκθεση. Ο Ιωαννίδης αγαπάει τα σύμβολα και η παρουσία τους είναι διαχρονική στο έργο του. Σκύλοι, άλογα, αετοί, κοράκια, για να πούμε μερικά,  παρελαύνουν στο έργο του εμπλουτίζοντας το με νόημα.

Από τα πρωϊμότερα σύμβολα που βλέπουμε στο έργο του είναι το άλογο. Ήδη από τα τέλη της δεκαετίας του 80 στο έργο "Το Εμβατήριο του Ωκεανού"  βλέπουμε μια ομάδα λευκών αλόγων. Στην συνέχεια στην τριλογία "Ραψωδία Α, Β, Γ" του 2009 το άλογο  έχει πρωταγωνιστικό χαρακτήρα και το ίδιο συμβαίνει  "Στη νεκρή θάλασσα" και στο "Δοξαστικόν" του 2012.  Παράλληλα βρίσκουμε στο έργο των συμβολιστών ζωγράφων όπως στο "Φοίβος και Βορέας" του Gustave Moreau και στις πολλές εκδοχές του άρματος του Απόλλωνα από τον Odilon Redon. Το άλογο είναι ένα δυναμικό σύμβολο ελευθερίας και αναγέννησης. Ένα πλάσμα που σφύζει από ενέργεια και επιθυμία για ζωή, που δεν εγκαταλείπει την ελευθερία και την ανεξαρτησία του εύκολα. Ο άνθρωπος όμως κατάφερε να το δαμάσει και με σύμμαχο την ενέργεια του δυνατού ζώου κατάφερε να δαμάσει τελικά και την φύση. Το άλογο έχει μεγάλο ρόλο στις μυθολογίες και στον πολιτισμό πολλών χωρών από τον Sleepnir, το άλογο του Odin που είναι και γιος του Loki, μέχρι του μύθους τον ιπποτών στις χώρες του βορρά και την κέλτικη θεά των αλόγων, την Epona.  Σαφώς έντονη παρουσία έχει και στην ελληνική μυθολογία. Ο Ποσειδώνας το χάρισε στον άνθρωπο ενώ η Αθηνά μας έδωσε το χαλινάρι έτσι ώστε να μπορέσουμε να ελέγξουμε την ενέργεια του. Ο Οδυσσέας εξαπάτησε του Τρώες προσφέροντας ως δώρο ένα ξύλινο άλογο, τον γνωστό Δούρειο ίππο, χαρίζοντας έτσι την νίκη στους Αχαιούς. Επίσης το άρμα του ήλιου, όπως γνωρίζουμε από το μύθο του Φαέθωνα, το σέρνουν άλογα, συνδέοντας το άλογο με τον ζωοδότη ήλιο.  Κατά τον ίδιο τρόπο λειτουργεί και ως σύμβολο στα έργα του Ιωαννίδη. Στη σειρά έργων του με τίτλο  Ραψωδίες πιθανώς υπάρχει και μια σύνδεση με την Ιλιάδα και τη ιστορία του Δούρειου Ίππου (όπως καταγράφεται στην Αινειάδα του Βιργιλίου). Στα έργα της έκθεσης το μήνυμα είναι ξεκάθαρο. Το άλογο έχει έρθει για να συνδράμει την προσπάθεια του ανθρώπου στις δύσκολες στιγμές και να προοικονομήσει την επερχόμενη απελευθέρωση από τα δεσμά. Εν τέλει είναι ένα σύμβολο αισιοδοξίας.  

 

Στο "Δοξαστικόν" βλέπουμε και ένα από τα σύμβολα του κακού, το φίδι. Το βλέπουμε ξανά και σε άλλα έργα. Εμφανίζεται όμως σε όλη την αμφιλεγόμενη δόξα του στην "Υπέρτατη Ανάπαυση" μαζί με ένα άλλο σύμβολο που θα συζητήσουμε, τον σκύλο. Το φίδι είναι ένα σύμβολο με διττή σημασία. Στην ελληνική γλώσσα το χρησιμοποιούμε τις εκφράσεις "φίλος-φίδι" ή "φίδι στον κόρφο μου" με αρνητικό πρόσημο για να δηλώσουμε τον κακό χαρακτήρα κάποιου, παρ’ όλα αυτά μέχρι και σήμερα είναι το σύμβολο ιατρικών συλλόγων ανά την επικράτεια. Τι συμβαίνει λοιπόν; Η απάντηση για αυτή την αλλαγή θα την βρούμε στις χριστιανικές γραφές. Το ερπετό τόσο στην αρχαία ελληνική παράδοση όσο και σε άλλες είναι ένα πρωτόγονο σύμβολο μεταμόρφωσης και αναγέννησης, της ασταμάτητης δύναμης της φύσης να επιλέγει τη ζωή όπως το φίδι αλλάζει το δέρμα του, αλλά και σύμβολο ίασης, ιερό στον Ασκληπιό. Σύμφωνα με την αρχαία παράδοση το φίδι σέρνεται πάνω στη Γη και είναι στενά συνδεδεμένο μ’ αυτήν που είναι η πηγή της ζωής και της σοφίας. Με αυτή του την ιδιότητα το αποδίδει μαζί με την αλληγορική μορφή της Υγείας και ο Gustav Klimt στις κατεστραμμένες πια οροφογραφίες του στην αίθουσα των τελετών του Πανεπιστημίου της Βιέννης. Από την άλλη, όπως γνωρίζουμε από την Παλαιά Διαθήκη, ο εωσφόρος με την μορφή φιδιού έβαλε σε πειρασμό και κατάφερε να εξαπατήσει την Εύα, με αποτέλεσμα την πτώση των πρωτοπλάστων και το προπατορικό αμάρτημα. Από εκεί ξεκινά και η αρνητική εντύπωση που έχουμε για αυτό. Η ερμηνεία που χρησιμοποιεί ο Ιωαννίδης είναι η δεύτερη όπως εύγλωττα μας κάνει γνωστό προσθέτοντας ένα δεύτερο σύμβολο, το μήλο της Εδέμ. Το φίδι λοιπόν εδώ είναι ένα σύμβολο εξαπάτησης και της άσχημης πλευράς της ζωής εν γένει. Σε έργα όπως το "Δοξαστικόν" το κακό καταλύεται από τον άνθρωπο, σε άλλα όπως η "Υπέρτατη Ανάπαυση" θριαμβεύει. Για να βρούμε παράλληλα έργα με αυτή την ερμηνεία αυτή τη φορά θα κοιτάξουμε τόσο στους Συμβολιστές του 19ου αιώνα, στο έργο ‘’Αμαρτία’’ του Γερμανού Franz von Stuck αλλά στους μεγάλους δασκάλους της αναγέννησης, όπως του Γερμανού Albrecht Durer ή στο έργο του Μιχαήλ Αγγέλου στην Capela Sistina τόσο στην οροφή όσο και στην τοιχογραφία της Δευτέρας Παρουσίας. 

Στο ίδιο έργο βλέπουμε μια ομάδα άγρια σκυλιά, το ίδιο συμβαίνει και στο "Επιτύμβιο". Ο σκύλος είναι σύντροφος του ανθρώπου από τα προϊστορικά χρόνια, με τις ευαίσθητες αισθήσεις του είναι ικανός να ανακαλύπτει κρυμμένα πράγματα και να λειτουργεί ως οδηγός σε περιοχές που ο άνθρωπος μόνος του δεν θα τολμούσε να εξερευνήσει. Η ιδιότητα του αυτή λοιπόν σε πολλές κουλτούρες του κόσμου τον έχει συνδυάσει με το θάνατο, ως οδηγό ή φύλακα των μυστηρίων του επέκεινα. Στην ελληνική παράδοση χαρακτηριστικός είναι ο Κέρβερος που στέκεται στην Πύλη του Κάτω Κόσμου. Στην Αίγυπτο είναι ο Anubis και στην ρομαντική λογοτεχνία, στον Faust του Goethe, ο Μεφιστοφελής εμφανίζεται στον ήρωα για πρώτη φορά με τη μορφή ενός μαύρου σκύλου. Θεωρώ λοιπόν πως στα έργα του Ιωαννίδη ο σκύλος λειτουργεί μ’ αυτή την ιδιότητα, του οδηγού και φύλακα, δεν είναι άλλωστε τυχαίο πως στα δύο έργα που δηλώνει την παρουσία του είναι έργα στενά συνδεδεμένα με το θάνατο ήδη από τους τίτλος τους ("Επιτύμβιο" και "Υπέρτατη Ανάπαυση"). Έτοιμος να παραλάβει την ψυχή και να την οδηγήσει με σιγουριά στο άγνωστο.

Τα πουλιά είναι ένα σύμβολο που συναντούμε διαχρονικά στο έργο του Ιωαννίδη ήδη από την εφηβική ηλικία, στο έργο "Αποχαιρετισμός" του 1973. Την τελευταία δεκαετία έχει γίνει το πιο συχνά απεικονισμένο σύμβολο στα έργα του. Ενδεικτικά αναφέρω τα έργα "Επιμύθιο", "Σκιά Θανάτου", "Ο Θάνατος της Αθωότητας" και "Κραυγή".  Στα τελευταία του έργα βλέπουμε συνήθως κοράκια και όρνια, όλα σύμβολα θανάτου και απελπισίας. Το πουλί εν γένει είναι από τα πλάσματα που μάγεψαν την ανθρώπινη φαντασία από πολύ νωρίς και δικαιολογημένα. Είναι το μοναδικό πλάσμα το οποίο έχει την ικανότητα να πετάει. Αυτή του η ικανότητα, να ζει τόσο στον ουρανό όσο και στη Γη, του έδωσε την δυνατότητα να δημιουργήσει ένα δεσμό μεταξύ των δύο, καθιστώντας το ένα βασικό σύμβολο της ψυχής. Στο Μινωϊκό κόσμο συνδέεται με την επιφάνεια της Θεότητας και ο απόηχος αυτής της παράδοσης φθάνει μέχρι τα χριστιανικά χρόνια ( το Πνεύμα εν είδει περιστεράς στα Θεοφάνεια)

Στην αρχαία ελληνική μυθολογία οι βασιλείς των θεών του Ολύμπου ανάμεσα στα άλλα σύμβολά τους έχουν και ένα πτηνό , ο Δίας τον αετό και η Ήρα το παγώνι, δηλώνοντας το καθένα μια διαφορετική ιδιότητα, τη δύναμη και την εξουσία ο αετός ενώ η ουρά του παγωνιού θεωρείται ότι απεικονίζει είτε τον έναστρο ουρανό είτε τα πολλά μάτια ενός παντεπόπτη θεού. Όσον αφορά το κοράκι, στην αρχαία ελληνική παράδοση ήταν ο αγγελιοφόρος των θεών, αρχικά μάλιστα το φτέρωμα του ήταν λευκό. Όταν όμως μια φορά έφερε άσχημα νέα στον Απόλλωνα, αυτός το καταράστηκε και από τότε όλα τα κοράκια είναι μαύρα και ως εκ τούτου οιωνοί κακών νέων. Την ιδιότητα τους ως αγγελιοφόρων την βλέπουμε και στην Σκανδιναβική μυθολογία, όπου δύο κοράκια ο Huginn και ο Muninn (η Σκέψη και η Μνήμη) πετούν γύρω από τον κόσμο και φέρνουν νέα στον Odin. Ίσως βέβαια το σημαντικότερο γεγονός που έδωσε κακή φήμη σ’ αυτά τα πουλιά είναι ότι κάποιες φορές τρέφονται με τα φυσικά απομεινάρια νεκρών ζώων, συνήθως, αλλά κάποτε και  ανθρώπων. Ο Ιωαννίδης τα χρησιμοποιεί κατά βάση με αυτή τους την ιδιότητα, όπως βλέπουμε και στα έργα του. Τα πουλιά αλλού στέκονται ως σύμβολα θανάτου και αλλού είναι επιθετικά προς αυτόν. Οι σκηνές αυτές μας θυμίζουν και τον μύθο του Προμηθέα, ένα μύθο κοντά στον καλλιτέχνη, με το έργο του ‘’Προμηθέων Τόποι’’ να συμπεριλαμβάνεται στα έργα της έκθεσης αλλά και την ομώνυμη έκθεση το 2013 στο Ιταλικό Μορφωτικό Ινστιτούτο στη Θεσσαλονίκη. Ο Προμηθέας ανάγεται σε σύμβολο του ανθρώπου που αγωνίζεται σε αντίξοες συνθήκες.  

   

Οι συμβολισμοί του Ιωαννίδη δεν περιορίζονται μόνο στο ζωικό βασίλειο. Από τα πιο μυστηριακά σύμβολα που παρατηρούμε στην έκθεση είναι ο δίσκος του ρολογιού, συχνά με ένα μάτι στο κέντρο του. Τον είδαμε ήδη στο "Επιμύθιο". Είναι ένα σύμβολο που προκαλεί εντύπωση στο θεατή αλλά ταυτόχρονα αποκαλύπτει εύκολα το νόημα του. Το ρολόι είναι ένα σύμβολο του χρόνου.  Η αλληγορική απεικόνιση του Χρόνου μας είναι γνωστή ήδη από την αρχαία εποχή. Εικονίζεται σαν ένας νεαρός άνδρας με φτερά και ονομάζεται Καιρός. Στην ευρωπαϊκή τέχνη παίρνει την μορφή ενός γέροντα και συνδέεται με τον Κρόνο, τον ρωμαϊκό Saturnus. Το υπαρξιακό υπόβαθρο στο μύθο του Κρόνο, που το όνομα του στα ελληνικά μοιάζει πολύ και με τη λέξη χρόνος, είναι προφανές. Τον γνωρίζουμε ως Τιτάνα, ένα αρχέγονο θεό, πατέρα των πρώτων θεών του δωδεκάθεου, που τυφλωμένος από την εξουσία τρώει τα παιδιά του. Από την άλλη, μέσα από κείμενα του μεσαίωνα προκύπτει σαν απεικόνιση της σοφίας, ο χρόνος είναι δάσκαλος λέμε μέχρι και σήμερα. Μια άλλη ιδιότητα του είναι αυτή της αλήθειας, με τη μορφή του χρόνου που όλα τελικά τα φανερώνει και έτσι υπερασπίζεται την αρετή, διασώζει την αλήθεια και  αποκαλύπτει τις κίβδηλες αξίες, όπως αναφέρει και η επιμελήτρια της έκθεσης Αννίτα Αποστολάκη στο σκεπτικό της έκθεσης. Η νοηματοδότηση αυτού του συμβόλου στον Ιωαννίδη είναι πολύπλοκη. Σε έργα όπως το "Νεκρό Σπίτι" θεωρώ πως αποκτά διπλή σημασία. Από τη μια όταν βλέπουμε το ρολόι μαζί με την ηλικιωμένη γυναίκα αποκτά το νόημα του χρόνου που τρέχει δεν γυρίζει πίσω. Από την άλλη, σε συνδυασμό με τον κόκορα και την πεταλούδα, σύμβολα αναγέννησης και τα δύο, αποκτά το νόημα του χρόνου που αποκαλύπτει την αλήθεια και της υπόσχεσης για καλύτερες μέρες.

Το τελευταίο σύμβολο που θα δούμε σήμερα είναι η νεκροκεφαλή, σύμβολο σαφώς του θανάτου. Το έχουμε συναντήσει ήδη σε έργα που έχουμε αναφέρει, όπως το "Επιτύμβιο". Στην ευρωπαϊκή τέχνη το συναντούμε πολύ συχνά σε έργα της Αναγέννησης που έχουν να κάνουν με χριστιανικά θέματα. Ένα γνωστό παράδειγμα είναι η τοιχογραφία της Αγίας Τριάδας από τον Masaccio στην  Santa Maria Novella στην Φλωρεντία. Κάτω από τους δωρητές υπάρχει ένας ανοιχτός τάφος με μια επιγραφή στα λατινικά. Στην επιγραφή διαβάζουμε ‘’Είσαι ότι ήμουν, ότι είμαι θα γίνεις’’. Ουσιαστικά είναι μια υπενθύμιση θανάτου, υπενθύμιση του παροδικού περάσματος από αυτόν τον κόσμο. Στον εικοστό πρώτο αιώνα θεωρούμε ότι μια τέτοια εικόνα μας παρακινεί να ζήσουμε την ζωή μας όσο το δυνατόν πληρέστερα. Στον δέκατο πέμπτο αιώνα όμως το μήνυμα ήταν λίγο διαφορετικό. Η υπενθύμιση θανάτου, το memento mori, παρακινούσε τους ανθρώπους να μεριμνήσουν για τη σωτηρία της ψυχής τους. Την ίδια χρήση έχει και στα έργα του Ιωαννίδη. Εκτός του Επιτύμβιου, ένας σκελετός υπάρχει και στο έργο "Ωδή του Θανάτου" που με το πονηρό του βλέμμα δεν προμηνύει τίποτα το ευχάριστο. Την πιο ιδιαίτερη χρήση του συμβόλου την βλέπουμε στο έργο "Το Κύκνειο Άσμα". Σε ένα απόκοσμο περιβάλλον, κάτω από ένα εσταυρωμένο, βλέπουμε ένα άνδρα σε απόγνωση και δίπλα του μια μορφή με κεφάλι νεκροκεφαλής να παίζει βιολί. Αμέσως παρατηρούμε τις εμφανείς ομοιότητές με την σύνθεση του Masaccio. Όσον αναφορά το σύμβολο, ένα πολύ κοντινό παράλληλο μπορούμε να βρούμε στο έργο του Ελβετού συμβολιστή Arnold Böcklin και στην αυτοπροσωπογραφία του 1872. 

Κλείνοντας, το έργο του Γιώργου Πολ. Ιωαννίδη και συγκεκριμένα τα έργα που παρουσιάζονται στην έκθεση Inferno, προέχονται από την επιθυμία του καλλιτέχνη να καταδείξει την άσχημη κατάσταση που βρίσκεται η χώρα μας και όλη η Ευρώπη αλλά και να δώσει όμως ελπίδα στο θεατή με την υπόσχεση για καλύτερες μέρες. Ο θάνατος που καταλαμβάνει τόσο μεγάλο κομμάτι της έκθεσης θα μπορούσε να είναι ψυχολογικός και ως εκ τούτου μεταφορικός. Μετά όμως έρχεται η μεταμόρφωση και η αναγέννηση. Ένα από τα εργαλεία που χρησιμοποιεί είναι η χρήση συμβόλων, σύμβολα θανάτου και αναγέννησης μπλέκονται στο έργο του, προσπαθώντας να μας θυμίσουν ότι, όπως είχε πει ο Charlie Chaplin, τίποτα σε αυτή τη ζωή δεν είναι μόνιμο ούτε τα προβλήματα μας.